ابرشهر؛ استان نیشابور در دوران پیش از اسلام
•
قلمرو ایران‌زمین در دوران ساسانیان؛
نیشابور (ابرشهر)، یکی از ایالت‌های اصلی ایران در این دوره، بوده‌است که ناحیه خراسان بزرگ غربی را در بر می‌گیرد.
خراسان غربی (ربع نیشابور)؛ این ناحیه یا بخشی از آن، در دوران پیش از اسلام ابرشهر نام داشت و یکی از مناطق ایران‌زمین در دوران هخامشیان، سلوکیان و اشکانیان بوده‌است.[1] در دوره پارتیان (اشکانیان)، ناحیه رِیوَند نیشابور یکی از نیایشگاه‌ها و زیارتگاه‌های مشهور ایران باستان به شمار می‌آمد و آتشکده آذربرزین مهر که در نزد پارت‌ها احترام بخصوصی داشت، در کوه رِیوَند جای داشت و وجود این آتشکده، زائران بی‌شماری را در سرتاسر دوره پارتی به این منطقه می‌کشانید.[2] ابرشهر، در طی دوران اشکانی، رونقی فراوان یافت؛ چنان‌که در پایان عهد اشکانیان و آغاز روزگار ساسانیان، منطقه‌ای شناخته شده بود.[3]
در دوره ساسانیان؛ خراسان، یکی از چهار استان مهم کشور به شمار می‌آمد؛ این استان، به چهار بخش تقسیم می‌شد و این بخش‌ها عبارت بودند از: مرو، نیشابور، هرات و بلخ.[4] از دوره ساسانیان است که این ناحیه، برگرفته از نام شاپور ساسانی، نام نیوشاپوهر (نیشاپور، نیشابور) گرفته و به عنوان کرسی ولایت ابرشهر[5] دوره رونق روزافزون خود را آغاز نمود. طبری، ابرشهر (نیشابور) را در کنار مرو، بلخ، گرگان، سیستان و خوارزم، جزو متصرفات اردشیر بابکان، بنیان‌گذار سلسله ساسانیان آورده و در کتیبه? شاپور در کعبه زرتشت، نام ابرشهر، نیز در حدود مرزهای ایرانشهر و از باج‌گذاران ساسانی ذکر شده‌است. ابرشهر در این زمان، یکی از استان‌های وسیع مملکت محسوب می‌شد[3] و ارغیجان، اسپراین، جوین، بیهک، بیهق، باخرز، خواف، زوزن، زام (جام) و زاوه، رستاک‌های مهم آن بودند.[6] مرزبان یا فرمانروای این منطقه، دارای لقب اختصاصی کنارنگ بود.[7] در این دوران، حاکمانی که از خانواده سلطنت بودند لقب «شاه» داشتند و نیشابور یکی از ولایت‌های 26گانه در ایران بود که حاکم آن، شاه نامیده می‌شد.[8]
یادداشت‌ها و منابع:
- بهزاد نعمتی. نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور. . خراسان‌پژوهی، ش. شماره 2 (سال اول، پاییز و زمستان 1377): ص193.
- مری بویس. زردشتیان؛ باورها و آداب دینی‌آن‌ها. ترجمه? ترجمه عسگر بهرامی. تهران: انتشارات ققنوس، 1389. ص117.
- دانشنامه ایران. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1384. ص111.
- دانیل آل آلتون. تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان. ترجمه? مسعود رجب‌نیا. تهران: شرکت سهامی انتشار، 1367. ص12.
- ایران در زمان ساسانیان. ترجمه? رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر، 1393. ص161.
- تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان. تهران: فرهنگ مکتوب، 1385. ص25.
- ایران در زمان ساسانیان. ترجمه? رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر، 1393. ص98.
- تاریخ ایران باستان. تهران: دنیای کتاب، 1375. ج4، ص 2848-2849.